XEBERVER.AZ

Qədim dövrlərdən bu yana hüququn yalnız yazılı mətnlərdən ibarət olmadığını, onun  insan sivilizasiyasının dəyərlərini, yaddaşını və gələcəyə dair gözləntilərini daşıyan bir mədəniyyət, düşüncə və ünsiyyət sistemi olduğuna diqqət çəkən filosoflar olub. İntibah dövründən gələn “qanunun ruhu” sualı bu geniş baxışın mənbəyidir. Qanunlar toplumun nəyi ədalətli hesab etdiyini, hansı dəyərləri qorumaq istədiyini göstərən metaforik strukturlardır. Bu baxımdan hüquq həm rasionallıq tələb edən normativ sistem, həm də ruhani və estetik məna daşıyan fenomendir.

Hüququn metafizikası nədir?

Metafizika Aristoteldən bəri varlığın əsas səbəblərini və dəyişməz prinsiplərini araşdıran fəlsəfə sahəsidir. Hüquqa metafizik baxış isə qanunun nə olduğunu, onun dəyər və məna qaynaqlarını normativ mətnlərin hüdudlarından kənarda araşdırmağı nəzərdə tutur. Hüquq fəlsəfəsinin bir qolu olan analitik yurispurdensiya hüququ digər normativ sistemlərdən fərqləndirən mahiyyətini müəyyənləşdirməyə çalışır. Bu istiqamət hüququn təbiətini, ona məcburetmə gücü verən mənbəni və hüquq ilə əxlaq arasındakı münasibəti araşdırır. Digər qolu – normativ yurispurdensiya hüquq institutlarının ədalətə uyğunluğunu və insanların hüquqa itaət öhdəliyinin əsaslarını sorğulayır.

Hüququn metafizikasına dair yanaşmalar iki böyük cərəyanda toplanır. Təbii hüquq nəzəriyyəsi hüquq ilə əxlaq arasında ayrılmaz əlaqə olduğunu irəli sürür. Bu baxışa görə qanunun gerçək məzmunu insanın rasional təbiətindən və ümumbəşəri ədalət prinsiplərindən qaynaqlanır; beləliklə, “qanunun varlığı” və “ədalətin varlığı” anlayışları üst-üstə düşür. Hüquqi pozitivizm isə qanunun qüvvəsini onun mənşəyi – dövlət hakimiyyəti və sosial faktlar ilə məhdudlaşdırır, hüquq və əxlaqın konseptual əlaqəsini inkar edir. Metafizik mövqe onların ortasında duraraq hüququn mahiyyəti ilə bağlı əlavə suallar verir: qanunun arxasındakı məqsəd və ideallar olmadan normativ mətnlərin qüvvəsi nədir?

Təbii hüquq nəzəriyyəsinin nümayəndələri (Aristotel, Toma Akvinalı, Vilyam Blekston və başqaları) əxlaqi meyarları insan təbiəti və “varlığın mahiyyəti” ilə əlaqələndiriblər. Internet Encyclopedia of Philosophy təbii hüquq nəzəriyyəsini belə təsvir edir: bu nəzəriyyə “mənəvi standartların insanın rasional təbiətindən və dünyanın strukturundan çıxdığını iddia edir”. Akvinalıya görə “insan əməllərinin ölçüsü ağıl”dır və hüquq normasının legitimliyi ancaq bu ağla uyğun olduqda mövcuddur. Başqa sözlə, insan qanunları təbii hüquqa uyğun olmadıqda, onlar “qanunun təhrif olunmuş formasıdır”. Vilyam Blekston isə daha açıq formada bildirir ki, təbii hüquq “bütün insan qanunlarından üstün”dür və bütün etibarlı qanunlar öz gücünü bu təbii qaynaqdan alır.

Bu baxış qanunun yalnız dövlət tərəfindən yazılıb elan edilmiş əmr olmadığını, onun legitimliyinin əbədi və dəyişməz ədalət prinsiplərinə bağlı olduğunu irəli sürür. Təbii hüquq nəzəriyyəsi beləliklə hüququn metafizik təməlini müəyyən edir: qanun metafizik qatda mövcud olan ədalət ideyalarını əks etdirməlidir.

"Qanunun ruhu" anlayışının tarixi mənbələri

Fransız filosofu Şarl Monteskyö "Qanunların ruhu" (De l’Esprit des lois, 1748) əsərində hüququn rasionallığını və kontekstual xarakterini təhlil edir. O, kitabının ilk fəslində belə bir metaforik deyim səsləndirir: “yalnız pozitiv qanunların müəyyən etdiyi nəsnələri ədalətli və ya ədalətsiz saymaq, hələ çəkilməmiş bir dairənin radiuslarının bərabər olmadığını deməyə bənzəyir”. Bu cümlə Monteskyö üçün ədalətin pozitiv normadan asılı olmadığını, onun təbii və rasional mənbədən qaynaqlandığını göstərir.

Monteskyö qanunun iki səviyyədə mövcud olduğunu vurğulayır. Bir tərəfdən, o, insan ehtiraslarının cəmiyyətə cəlb etdiyi fərdin təbiətindən çıxış edərək təbiət qanunlarından bəhs edir. Onun fikrincə insan təbiəti müharibədən çox qorxu və sülhə meyillidir; ilkin vəziyyətdə insanlar öz zəifliklərinin fərqində olduqlarından təbii hüquqlar sülh, qida axtarışı və sosial yaxınlıq kimi sadə qaydalardan ibarət olacaq. Bu təbii qanunlar cəmiyyət qurulduqdan sonra siyasi və mülki hüquqlar vasitəsi ilə təzahür edir. Digər tərəfdən, Monteskyö qanunları “insan ağlı, bütün xalqları idarə edən bir ümumi səbəb” kimi təsvir etsə də, hər xalqın siyasi və mülki qanunlarının özəl şərtlərə – hakimiyyət prinsiplərinə, konstitusiyanın tolerans dərəcəsinə, iqlimə, torpağa, iqtisadi fəaliyyətə, dinə və adət-ənənələrə – uyğun formalaşdığını əlavə edir. Bu, “qanunun ruhu”nun fiziki (iqlim, torpaq) və qeyri-fiziki (din, mədəniyyət, azadlıq dərəcəsi) faktorların birliyi ilə yaranan dinamik bir fenomendən ibarət olduğunu göstərir.

Monteskyö həmçinin siyasətdə güc bölgüsünü – qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətlərinin ayrılmasını azadlığın qorunması üçün zəruri hesab etmişdir. O, hakimiyyətin bu şəkildə parçalanmasının tiranlığın qarşısını aldığını və qanunların ədalət ruhunu qoruduğunu düşünürdü. Onun düşüncələri XVIII əsr siyasi və hüquqi düşüncəsinə böyük təsir göstərmiş, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Konstitusiyasında və Fransanın “İnsan və vətəndaş hüquqları bəyannaməsi”ndə öz əksini tapmışdır.

Klassik təbii hüquq və islam hüququnda metafizik yanaşmalar

Monteskyönun ideyaları təbii hüquq ənənəsi ilə rezonans təşkil etsə də, klassik təbii hüquq məktəbinin fəlsəfəsi daha dəqiq metafizik əsaslar üzərində qurulmuşdu. Aristotel və Stoa filosofları üçün təbiətə uyğunluq insanın teleoloji məqsədinə – xoşbəxtliyə və kamilliyə çatmağa xidmət edirdi. Toma Akvinalı bu düşüncəni xristian teologiyası ilə birləşdirərək insan qanununun yalnız təbii və ilahi qanunlara uyğun olduqda hüquqi legitimlik qazandığını irəli sürmüşdür. Bu cərəyanda qanunların “ruhu” ilahi ağıl və əxlaqi məcmudan asılıdır.

İslam hüququnda da “şəriət məqsədləri” (maqasid əş-şəriə) konsepsiyası qanunların ruhunu və məqsədini önə çıxarır. Əl-Qəzzali və İbn Aşur kimi mütəfəkkirlər hüququn mahiyyətini beş əsas dəyərin – din, həyat, ağıl, nəsil və malın qorunması üzərində qurur və hüquqi şəriətin bu məqsədlərdən sapmamasını tələb edirlər. Bu yanaşma hüququn yalnız formal əmrlər toplusu olmadığını, ilahi ədalət və ümumi mənafeyi təmin edən ruhi bir sistem olduğunu vurğulayır.

Hüquqda maddiləşmiş ruh: Konstitusiya, ədalət və ləyaqət

Qanunun metafizik təməli onun maddi təzahürlərində – konstitusiyalarda, hüquq sisteminin əsas prinsiplərində və ədalət idealında özünü göstərir. Konstitusiya yalnız normativ hüquqi akt deyil; o, cəmiyyətin dəyərlər manifestidir. Bir çox ölkələrin konstitusiya preambulaları azadlıq, ədalət, insan ləyaqəti və rifah kimi metafizik dəyərləri ifadə edir. Bu dəyərlər hüququn “ruhu” kimi çıxış edir və məhkəmələr tərəfindən hüquqi interpretasiya üçün yön verici prinsiplər kimi istifadə olunur. 

Konstitusionalizm, xüsusilə də Monteskyönun irəli sürdüyü gücün bölgüsü prinsipi, hüququn ruhunu qorumağa xidmət edir. Hakimiyyət orqanlarının müstəqil olması yaratdıqları hüquqi aktların ədalətə və azadlığa uyğunluğunu təmin edir. Monteskyönun fəlsəfəsinə görə, hakimiyyətin bu bölgüsü istibdadın qarşısını alır və azadlıq ruhunu yaşadır.

Ədalət hüququn metafizik əsası kimi çıxış edir. Təbii hüquq nəzəriyyəçiləri üçün ədalət “insan ağlının təbiətindən çıxan dəyişməz prinsip”dir və bu prinsip olmadan qanun sadəcə zorakılıq aktı sayılır. Hüquqi pozitivizm bu iddianı qəbul etməsə də, praktiki hüquq tətbiqində ədalət idealı konstitusiya müddəaları, beynəlxalq hüququn ümumbəşəri prinsipləri və məhkəmələrin presedentləri vasitəsilə yaşamaqdadır.

İnsan ləyaqəti də qanunun ruhunun əsas sütunlarından biridir. Soyuq müharibə sonrası dövrdə qəbul edilmiş bir çox konstitusiyalarda ləyaqət fundamental hüquqların yeganə təməli kimi vurğulanır. Məsələn, Almaniya Konstitusiyasının 1-ci maddəsində “İnsan ləyaqəti toxunulmazdır” deyilir. Bu prinsip hökumətin və məhkəmələrin bütün qərarlarında metafizik ölçü kimi çıxış edir və qanunun mahiyyətini insan varlığının dəyərliliyinə bağlayır.

Qanunun ruhu və müasir dilemmalar

Müasir hüquq nəzəriyyəsi qanunun metafizik mahiyyətinin necə qorunacağı barədə müxtəlif dilemmalarla üzləşir: Məsələn, hüquqi pozitivizm qanunun legitimliyini onun mənbəyi – parlamentin və ya hakimiyyət orqanının iradəsi ilə məhdudlaşdırır. Təbii hüquq isə hər bir qanunun mənəvi legitimliyini sorğulayır və “ədalətsiz qanunun qanun olmadığı” prinsipini müdafiə edir. Internet Encyclopedia of Philosophy-ə görə təbii hüquq tərəfdarları Overlap tesisini irəli sürürlər: onlar hesab edirlər ki, hüquq və əxlaq arasında zəruri əlaqə var və “qanun anlayışını əxlaqi anlayışlara istinad etmədən tam ifadə etmək olmaz”.

Bu mübahisə müasir məhkəmə praktikasında öz əksini tapır. Bir tərəfdən məhkəmələr “qanunun mətni”nə sadiq qalmalı, digər tərəfdən ədalət, bərabərlik və insan haqları kimi universal prinsiplərə istinad etməlidirlər. Qanunun ruhunun qorunması üçün məhkəmələr bu iki yanaşma arasında balans tapmalıdırlar.

Digər tərəfdən süni intellekt, “ağıllı müqavilələr” və alqoritmik qərarvermə müasir hüququn yeni reallıqlarıdır. Rəqəmsal texnologiyalar hüquq xidmətlərini sürətləndirir və səmərəlilik gətirir, lakin eyni zamanda hüququn metafizik ruhunun – ədalət, ləyaqət və insani təcrübənin itirilməsi riskini yaradır. Alqoritmlər qərar verdikdə, bu qərarların ədalətə uyğunluğu və insan dəyərləri ilə uzlaşması məsələləri aktuallaşır.

Məhz bu səbəbdən istifadəçi təcrübəsi hüququ (UX law) kimi sahələr hüquqi sənədlərin dilini və dizaynını sadələşdirməklə yanaşı, onların empatik və insanmərkəzli olmasını hədəfləyir. Hüquqi texnologiyalar yalnız funksional deyil, həm də estetik və güvən yaradan formada təqdim olunmalı, hüququn ruhunu təsdiqləməlidir.

Qanunun ruhu qorunmadıqda, hüquq yalnız hakimiyyətin iradəsini ifadə edən bir vasitəyə çevrilə bilər. XX əsrdə totalitar rejimlərin (nasist Almaniyası, Stalin dövrü SSRİ və s.) qanunçuluğu bunun acı nümunələridir. Bu rejimlərdə hüquq formal olaraq mövcud idi, lakin ədalət və insan ləyaqəti prinsipləri pozulduğundan, qanun öz metafizik əsasını itirərək repressiya alətinə çevrildi. Bu tarixi təcrübələr göstərir ki, qanunun ruhu – yəni ədalət, moderasiya və ləyaqət olmadan hüquq sistemləri dəhşətli nəticələrə səbəb ola bilər.

Suala qayıdaq: “Qanunun ruhu varmı?”. Bu yazımızda göstərilən fəlsəfi və tarixi təhlillər bu sualın cavabının müsbət olduğunu göstərir. Hüquq yalnız normativ qaydalar toplusu deyil; o, ədalət, ləyaqət, vicdan və insan ağlı kimi metafizik dəyərlərin ifadəsidir. Təbii hüquq məktəbi bu ruhu insan təbiəti və əbədi ədalət prinsipləri ilə əlaqələndirir; Monteskyö isə qanunların ruhunun iqlim, tarix və mədəniyyət kimi faktorlarla birgə formalaşdığını göstərir.

Müasir dövrdə hüququn estetikası və rəqəmsal transformasiyası bu ruhu həm gücləndirə, həm də zəiflədə bilər. Hüquq sənədlərinin sadələşdirilməsi və texnologiyanın tətbiqi hüququ daha əlçatan etsə də, məzmunun dərinliyini və normativ dəqiqliyini qorumaq vacibdir. Hüquqçular və dizaynerlər forma ilə məzmun arasında balansı saxlamalı, hüququn ruhi və mədəni təməlini qorumağa çalışmalıdırlar.

Sonda qeyd etmək olar ki, qanunun ruhu onun mənbəyindən gələn metafizik enerji, maddi təzahüründəki simvollar və cəmiyyətin vicdanında yaşayan ədalət hissidir. Bu ruh qorunduqda, hüquq yalnız tətbiq edilən sistem deyil, həm də başa düşülən və dəyərləndirilən bir dəyərə çevrilir.

Əli Qədimov,hüquqşünas.

Yenifikir.media

📧 info@yenifikir.media
📞 +994 55 977 79 81 (WhatsApp)