8 avqust 2025-ci ildə Vaşinqtonda ABŞ Prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan Baş Naziri Nikol Paşinyan arasında baş tutan görüş, Cənubi Qafqaz diplomatiyasında son onilliklərin ən diqqətçəkən hadisələrindən biri kimi qiymətləndirilir. Görüşün nəticəsi olaraq imzalanan sülh razılaşması, Qarabağ münaqişəsinin formal-hüquqi həllini təsbit etməklə yanaşı, regionun geosiyasi balansına və beynəlxalq vasitəçilik mexanizmlərinə dair yeni reallıq formalaşdırdı.
Bu görüşün simvolik zirvələrindən biri, Trampın hər iki liderə “Ağ Evin açarı”nı təqdim etməsi oldu. Zahirən sadə diplomatik jest təsiri bağışlayan bu addım, əslində dərin antropoloji, siyasi və geosiyasi məna qatlarına malikdir. Beynəlxalq münasibətlərdə və diplomatiya praktikasında simvolik jestlər dövlətlərarası əlaqələrin mədəni, siyasi və psixoloji qatlarını anlamaq üçün mühüm təhlil obyektidir. Maddi dəyəri məhdud olsa da, bu jestlər çox vaxt hüquqi sənədlərdən və rəsmi bəyanatlardan daha güclü mesaj daşıyır, çünki onlar mənəvi öhdəlik, qarşılıqlı etimad və siyasi siqnal funksiyasını eyni anda yerinə yetirirlər. Diplomatik hədiyyələr, liderlərin şəxsi münasibətlərini və dövlətlərin strateji tərəfdaşlığını rəmzləşdirən vasitələr kimi həm protokol, həm də ictimai diplomatiya kontekstində xüsusi yer tutur.
Bu baxımdan ABŞ Prezidentinin xüsusi qonaqlara təqdim etdiyi “Ağ Evin açarı” jesti maraqlı araşdırma mövzusudur. Bu simvolun son illərdə müxtəlif kontekstlərdə — strateji müttəfiqlərə, qeyri-dövlət fiqurlarına və hətta sülh prosesində tərəflərə təqdim edilməsi — onun yalnız dekorativ suvenir olmadığını göstərir. Əksinə, “Ağ Evin açarı” həm hədiyyə antropologiyası baxımından mənəvi mübadilənin, həm də yumşaq güc və vasitəçilik diplomatiyasının vizual ifadəsi kimi çıxış edir.
Məsələnin aktuallığı iki əsas səbəbdən irəli gəlir. Birincisi, qloballaşan informasiya mühitində diplomatik jestlərin mediada sürətlə yayılması onların təsir gücünü artırır, beləliklə jestlər beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzinə düşür. İkincisi, “Ağ Evin açarı” kimi jestlər, təqdim edildiyi kontekstdən asılı olaraq, geosiyasi mesaj daşıyır və qəbul edən tərəfin beynəlxalq mövqeyinə təsir göstərə bilir. Xüsusən də ABŞ-ın vasitəçilik təşəbbüslərində bu jestin seçilmiş liderlərə təqdim olunması, həmin liderlərin “etibarlı tərəfdaş” statusunun ictimai və simvolik təsdiqi kimi oxunur.
İndi isə gəlin “Ağ Evin açarı” jestini Marcel Mauss-un hədiyyə nəzəriyyəsi və Pierre Bourdieu-nun simvolik kapital konsepsiyası çərçivəsində təhlil edək, onun diplomatik münasibətlərdəki funksiyasını, etimad siqnalı rolunu və geosiyasi məzmununu ortaya qoyaq.
Mauss prizmasında “Ağ Evin açarı”
Marcel Mauss-un Essai sur le don (“Hədiyyə haqqında esse”, 1925) əsərində hədiyyə yalnız maddi obyekt kimi deyil, sosial öhdəliklər toplusu kimi izah olunur. Onun nəzəri çərçivəsində hədiyyə üç əsas öhdəliyi birləşdirir: vermək, qəbul etmək və qarşılıq vermək. Bu üçlük qarşılıqlı etimadın, müttəfiqlik əlaqələrinin və sosial münasibətlərin davamlılığının əsas mexanizmini təşkil edir.
Vermək məcburiyyəti kontekstində Ağ Evin açarının təqdim edilməsi, verən tərəfin — yəni ABŞ Prezidentinin qarşı tərəfə dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı hörmət niyyətini rəsmi şəkildə bəyan etməsidir. Bu, sırf jest olmaqla məhdudlaşmır, eyni zamanda tərəflər arasında yeni və ya möhkəmlənmiş münasibətlərin başlanğıcını göstərən ilk addım funksiyasını daşıyır və verən tərəfin diplomatik gündəliyində xüsusi prioritetə malik olduğunu nümayiş etdirir.
Qəbul etmək məcburiyyəti Mauss-un nəzəriyyəsində passiv deyil, əksinə, aktiv sosial hərəkətdir. Açarı qəbul edən lider və ya şəxsiyyət, jestin arxasındakı mesajı tanıyır, verən tərəfin etimadını rəsmən qəbul edir və bununla mənəvi razılıq ifadə edir. Bu qəbul aktı həm də ictimaiyyət qarşısında tərəflər arasında simvolik bağ yaradır və qarşılıqlı münasibətlərin möhkəmləndirilməsinə xidmət edir.
Qarşılıq vermək məcburiyyəti isə hədiyyə münasibətinin davamlılığını təmin edən əsas prinsipdir. Mauss-a görə, hədiyyə mütləq qarşılıq tələb edir, lakin bu qarşılıq dərhal və eyni formada olmaya bilər. Ağ Evin açarı kontekstində qarşılıq, siyasi dəstək, diplomatik jest, strateji əməkdaşlıq və ya qarşı tərəfin vasitəçilik prosesində ABŞ-ın mövqeyini gücləndirəcək davranış forması şəklində təzahür edə bilər.
Beləliklə, Mauss prizmasında “Ağ Evin açarı” yalnız protokol suveniri deyil, maddi forma almış sosial müqavilədir. Onun təqdimatı və qəbulu, tərəflər arasında qarşılıqlı öhdəlikləri rəsmi sənədlərə yazılmadan təsdiqləyir. Bu akt həm liderlərin şəxsi münasibətlərini möhkəmləndirir, həm də dövlətlərarası əməkdaşlığı uzunmüddətli perspektivdə qorumağa yönəlmiş simvolik bir razılaşma rolunu oynayır.
Bourdieu prizmasında “Ağ Evin açarı”
Pierre Bourdieu-nun simvolik kapital anlayışı “Ağ Evin açarı” jestini təkcə protokol səviyyəli bir hədiyyə kimi deyil, prestij və nüfuzun transferi kimi izah etməyə imkan verir. Simvolik kapital iqtisadi dəyəri aşan, lakin sosial nüfuz, hörmət və tanınma kimi qeyri-maddi üstünlüklər yaradan resursdur. Bu kapital yalnız ictimai məkanlarda tanınma (recognition) vasitəsilə reallaşır və onu qəbul edən tərəfin legitimləşdirməsi ilə effektiv olur.
Kapitalın transferi baxımından Ağ Evin açarının təqdim edilməsi, ABŞ-ın beynəlxalq nüfuzunun və vasitəçilik statusunun qarşı tərəfə müəyyən payının verilməsi deməkdir. Bu jest açarı alan tərəfin “ABŞ-ın etibar etdiyi tərəfdaş” statusuna yüksəldiyini rəsmi və ictimai şəkildə təsdiqləyir və ABŞ-la simvolik ittifaqın möhürü rolunu oynayır.
İctimai təsdiqin rolu Bourdieu prizmasında mühüm yer tutur: simvolik kapital yalnız qapalı dairədə deyil, geniş auditoriya qarşısında tanındıqda güc qazanır. “Ağ Evin açarı”nın adətən mediada və ictimai tədbirlərdə təqdim olunması jestin ictimai təsdiqini gücləndirir. Beləliklə, hadisə yalnız iki lider arasında şəxsi etimad aktı kimi qalmır, beynəlxalq ictimaiyyətə ünvanlanmış siyasi siqnal funksiyasını da yerinə yetirir.
Güc münasibətləri və asimmetriya aspektində simvolik kapitalın transferi çox vaxt asimmetrik diplomatik münasibətlərdə baş verir. ABŞ açarı təqdim etməklə həm “qapını açan tərəf” statusunu möhkəmləndirir, həm də açarı alan tərəfi bu simvolik asimmetriya daxilində mövqeləndirir. Bu, gələcək diplomatik münasibətlərdə ABŞ-ın “vasitəçi və himayədar” rolunun qəbul edildiyi mənasına gəlir.
İmaj və legitimlik kontekstində açar daxili siyasətdə də güclü rıçaqdır. Açarı alan lider onu öz ölkəsində “beynəlxalq etibarın göstəricisi” kimi təqdim edə bilər, bu da həm xarici siyasətdə nüfuz, həm də daxili auditoriyada legitimlik qazandırır.
Nəhayət, strateji məqsəd baxımından bu jest, qarşı tərəfi ABŞ-ın diplomatik orbitində saxlamaq, həm simvolik, həm də siyasi səviyyədə uzunmüddətli bağlılıq yaratmaq üçün istifadə olunur. Belə bağlılıq, gələcək danışıqlarda və beynəlxalq platformalarda ABŞ-ın mövqeyinə uyğun davranış ehtimalını artırır.
Etimad siqnalı və metaforalar kontekstində “Ağ Evin açarı”
“Ağ Evin açarı” jesti həm diplomatik, həm də mədəni kodlar baxımından etimad siqnalı funksiyasını yerinə yetirir və çoxqatlı metaforalar vasitəsilə mənalandırılır. Onun təqdimatı, qəbul edənin sadəcə rəsmi qonaq deyil, həm də etibar edilən tərəfdaş olduğunu göstərir.
Etimad siqnalı baxımından bu jest bir neçə məna qatına malikdir:
Simvolik açıq qapı — Açarın təqdimatı “sən bizim evimizə hər zaman xoş gəlmisən” mesajıdır. Buradakı “ev” yalnız Ağ Ev və ya ABŞ deyil, həm də siyasi əməkdaşlıq mühitinin metaforasıdır.
Gizli öhdəlik — Siqnal iki istiqamətdə işləyir: verən tərəf qapını açır, alan tərəf isə bu qapıdan yalnız etimadı qoruyacaq şəkildə keçəcəyinə söz verir.
İctimai təsir — Jestin mediada nümayişi həm daxili, həm də beynəlxalq auditoriyaya “bu liderə inanırıq” mesajı göndərir.
Yeni başlanğıc metaforası da açar jestində önəmlidir. Qapı və açar obrazı qədimdən yeni imkanların, keçidlərin və açılan yolların simvoludur. Diplomatik kontekstdə bu, danışıqların yeni mərhələyə keçməsi, qarşılıqlı blokajların aradan qaldırılması anlamına gəlir. ABŞ kontekstində isə “Ağ Evin açarı” siyasi dialoqda “yeni səhifə” metaforasını gücləndirir.
Vasitəçilik simvolu səviyyəsində açara sahib olan tərəf, qapını açan tərəfin — bu halda ABŞ-ın vasitəçilik missiyasını qəbul etdiyini nümayiş etdirir. Bu, eyni zamanda geosiyasi mesajdır: “sülh və əməkdaşlıq qapısının açarı bizdədir.”
Mədəni kodlar baxımından bu jest “Key to the City” ənənəsinin milli və beynəlxalq səviyyədə yenidən kontekstualizasiyasıdır. ABŞ və Qərb mədəniyyətində açar təqdimatı şəhər qapılarının açıq olması, təhlükəsizlik və dostluq rəmzidir. Eyni zamanda, bir evin açarını qonağa vermək bir çox mədəniyyətlərdə yüksək səviyyəli qonaqpərvərlik aktı sayılır; diplomatiyada bu, siyasi himayə ilə eyniləşdirilə bilər.
İkiqat auditoriya effekti isə jestin həm daxili, həm də xarici siyasət səhnəsində fərqli funksiyalar daşımasına imkan verir. Daxili auditoriya üçün bu, liderin beynəlxalq nüfuzunu və “etibarlı tərəfdaş” imicini gücləndirir. Xarici auditoriya üçün isə ABŞ-ın “əsas qapının sahibi” olduğu mesajını verərək digər aktorlara geosiyasi siqnal göndərir.
Geosiyasi və mədəni kod kontekstində “Ağ Evin açarı”
“Ağ Evin açarı” jesti təkcə protokol səviyyəli bir hədiyyə deyil, həm də beynəlxalq münasibətlərdə güc iyerarxiyası və mədəni identifikasiya mesajı daşıyan çoxqatlı bir simvoldur. Onun təqdim edildiyi kontekstə görə həm regional, həm də qlobal geosiyasi mənalar qazanır.
Geosiyasi kod baxımından, ilk olaraq bu jest güc münasibətlərinin təsdiqi funksiyasını yerinə yetirir: açarın verilməsi ABŞ-ın diplomatik “qapını açan” tərəf statusunu möhkəmləndirir və qarşı tərəfin həm açıq, həm də simvolik formada ABŞ-ın vasitəçilik mandatını qəbul etməsi kimi oxunur. İkincisi, bu akt vasitəçilik mövqeyinin legitimləşdirilməsi rolunu oynayır; ABŞ bu yolla regional və qlobal auditoriyaya “sülh və əməkdaşlıq üçün açar bizdədir” mesajını göndərir. Bu, xüsusən Rusiya, İran, Çin və Avropa İttifaqı kimi böyük güclərə Vaşinqtonun proseslərin əsas idarəedicisi olduğunu xatırladan strateji siqnaldır. Üçüncüsü, jest asimmetrik qarşılıqlı asılılıq yaradır: Mauss və Bourdieu prizmasında izah olunduğu kimi, ABŞ “açarı verən”, digər tərəf isə bu açarı qəbul edərək müəyyən diplomatik orbitə daxil olan tərəf mövqeyinə yerləşir.
Mədəni kod çərçivəsində açar, mədəniyyətlərarası səviyyədə giriş hüququ, etimad və yeni başlanğıc mənaları daşıyır. Tarixən “şəhərin açarının verilməsi” qonağa təhlükəsiz keçid, hörmət və xüsusi status bəxş edən bir mərasim idi. Bir evin açarını qonağa təqdim etmək isə ən yüksək qonaqpərvərlik forması kimi qəbul olunur; Ağ Evin kontekstində bu, siyasi himayə və “bizim evimiz sənə açıqdır” mesajıdır. Bundan əlavə, Ağ Ev yalnız fiziki bina deyil, ABŞ dövlətinin siyasi ürəyi kimi qəbul olunduğu üçün bu açarın təqdimatı, qəbul edənin ABŞ-ın ən yaxın və etibarlı tərəfdaş dairəsinə daxil olmasının vizual təsdiqi kimi çıxış edir.
İctimai diplomatiya effekti baxımından isə bu jestin mediada geniş işıqlandırılması daxili və xarici auditoriyada emosional rezonans yaradır. Daxili ictimaiyyət üçün liderin beynəlxalq nüfuzunu gücləndirir, xarici auditoriyaya isə ABŞ-ın nüfuz və təsir dairəsinin genişliyini nümayiş etdirir.
Beləliklə, “Ağ Evin açarı” jesti, zahirən sadə bir protokol hədiyyəsi kimi görünsə də, hədiyyə antropologiyası, simvolik kapital nəzəriyyəsi və ictimai diplomatiya çərçivəsində çoxqatlı mənalar daşıyan siyasi ritualdır. Onun təqdimatı və qəbulu həm liderlərarası şəxsi münasibətlərin, həm də dövlətlərarası əməkdaşlıq çərçivələrinin ictimai təsdiqi funksiyasını yerinə yetirir.
Antropoloji dəyər baxımından, Marcel Mauss prizmasında bu jest, qarşılıqlı öhdəlik yaradan mənəvi müqavilədir: vermək, qəbul etmək və qarşılıq vermək zənciri vasitəsilə diplomatik münasibətləri möhkəmləndirir. Pierre Bourdieu prizmasında isə “Ağ Evin açarı” ABŞ-ın simvolik kapitalının müəyyən payının qarşı tərəfə transferidir və bu, həm daxili, həm də beynəlxalq müstəvidə prestij artıran resurs kimi çıxış edir.
Siyasi və mədəni kodlar səviyyəsində jest həm etimad siqnalı, həm də yeni başlanğıc metaforası kimi fəaliyyət göstərir. ABŞ-ın “vasitəçilik qapısının sahibi” statusunu rəmziləşdirir, qarşı tərəfi isə bu statusu tanıyan tərəfdaş mövqeyinə gətirir. Mədəni kod baxımından açar, qonaqpərvərlik, himayə və xüsusi qəbulun universal simvoludur.
Geosiyasi əhəmiyyət kontekstində jest, ABŞ-ın regional və qlobal güc mövqeyini ictimai şəkildə nümayiş etdirmək, rəqib aktorlara (Rusiya, İran, Çin, Avropa İttifaqı və s.) geosiyasi siqnal göndərmək üçün istifadə olunur. Açarı alan tərəf üçün isə bu, “etibarlı tərəfdaş” statusunu daxili siyasətdə legitimlik kapitalına çevirir.
Ümumi olaraq, “Ağ Evin açarı” diplomatiyada simvolik jestlərin gücünü nümayiş etdirən nadir nümunələrdən biridir. O, həm şəxsi münasibətlərin, həm də dövlətlərarası əlaqələrin görünən səhnədə metaforik təsdiqidir. Lakin onun real dəyəri, jestin ardınca gələn siyasi fəaliyyətin davamlılığı ilə ölçülür; əks halda, bu jest yalnız yadda qalan foto və başlıqlarda qalaraq, diplomatik tarixdə qısamüddətli bir epizod kimi xatırlanar.
Əli Qədimov,müstəqil tədqiqatçı
Yenifikir.media
© Yenifikir.media
Arzu, təklif və şikayətlərinizi bizə bildirin